AGUR!!
Bueno, neska mutilak, blog onetan jarri behar nuen guztia jarrita daukat, asko eskertzen dizuet blog hau zuei esker aurrera zegitu duela eta ez dut inoiz ahaztuko. Eta herri kirolei buruz lan bat egin baldin baduzue, gogoratu blog hau bisitatu!!

• Soka-muturra

Kirol honen izenak literalki itzultzen du "muturra soka" ( soka "zentzudun" eta "muturra" mutur) bezala. Bigantxak ("zekorrak") da espainieraz. Tradiziotik ondorioztatzen da tokian abereak sarraskira zuzenduta eraman zuen soka luzeetako hirian zehar erregulartasunez asteko egun jakinean|zehaztuan (hiria hirian aldatzen duen). Noizean behin korridako zezen bat basatia, (pista bat egiteko) deitutako egitea Karrera ekitaldia, askatzea berriz jendetza burla egiten zuten zezenen. Mendetik aurrera 14 zezen aldi bakoitzean izan ziren gehiago aho-uhal askea nahita, azken batean zezenengan parte hartzeko tradiziora gidatzen du . Ezagutzen da ere bezala soka-moztu dezaten jokoa, soka-mutilen jokoa.
Batzuetan honek gauean pasatuko zuen, zezenengana konektatutako argiekin, zezen-suzko-aren aitzindaririk probableena edo " su-zezena ". En zezen-suzko-a , su artifizial-artefaktu bat zezen batengana lotzen da eta gauean piztu zuen.
Gaur egun batzuetan hau praktikatzen da zezen-plazetan, ekaitz edo, lekuko zekorrekin, permanente, ere. Zezenak ondo badaude garatuta darabilte da zezenetako korridarako preludioa bezala, zezenen korridaren ezaugarri erregularra Iruñea /Pamplona da.

• Oilar borroka

Oilar-jokoa edo oilar-liskarra , motako edo izena emandako "borrokako hegazti finak" hegazti-arrazako bi oilarren artean, gizakiak bere gozamenerako bide emanda, burutzen den borroka da. Borrokarik zaharrenak Asian gertatzen ziren. Txinan jada duela 2500 urte ospatzen ziren eta mila urtetan Indian lehenago egitea posiblea da. Erroma Zaharrean ausardia lortzeko erabiltzen ziren. Geroago, konkistatzaile espainiarrek praktika hau eraman zuten Amerikara.

• Esku pilota

Esku pilota edo esku huskako pilota, pilota jokoaren aldaera bat da, esku hutsez jokatzen dena. Bi jokalari edo bi bikote elkarren kontra arituz jokatzen da. Elkarren aurka diharduten bi alde horiek, txandaka, pilota bat kolpatzen dute, pilotak horma bat —frontisa— jo dezan, harik eta bi aldeetako batek huts egin duelako besteak puntua lortzen duen arte.

Euskal Herrian ez ezik, Errioxan, Aragoin eta Gaztela eta Leonen ere jokatzen da. Nazioartean ere, Irlandan antzerako kirola jokatzen da: Irlandar pilota.

Hainbat neurritako pilotalekuetan jokatzen da, nahiz ezker paretakoetan nahiz trinketeetan.

• Abarka jaurtiketa

Abarkak lasto zolu antzeko zapata bat da eta ahalik eta metro gehin lortzen duenak jaurtitzen irabazten du.

• Asto lasterketa

Asto lasterketa zaldien lasteketa bera da , baina astoekin.

• Ardi mozketa

Guraizeak edo ardiak mozteko makina erabiliz, ardiari ahalik eta azkarren eta egokien ilea moztean datzan lehiari deritzo. Beste herri kirol asko bezala, ardi moztea lanbide baten jarduera batetik dator: artzantzatik. Artzainek, udaberrian, mendietako goi larreetara artaldeak igo aurretik, ardiei ilea mozten diete.

• Goitibehera lasterketa

Maldan behera  dagoen bide batean, goitibehera ibilgailuaren gainean distantzia jakin bat azkarren jaistean datzan lasterketari deritzo.

• Laia lasterketa

Laia lasterketa, hankak bi laien gainean dituztela, jokalariek distantzia jakin bat ahalik eta azkarren egitean datzan lasterketari deritzo. Aitzur jaurtiketan modura, lanerako lanabes bat, berezko erabileratik aldenduz, aisialdiko kirol baterako erabiltzen da. 
Kirolariak hanka bakoitza laia batean oinarritu, bi trikimakotan joango balitz bezala, eta ahal duen eta lasterren joan behar du aurkariei lasterketa irabazteko.

• TOKA

Toka izeneko euskal jokoan disko itxurako metalezko piezak, 250 gramukoak eta 6 cm ko diametrokoak gutxigorabehera, jaurtiki behar dira, 11-50 metroko distantzia batetik, helburua izanik egurrezko kajoi batean iltzaturik dagoen 3 bat cmko zabalera duen toka edo burnizko txapa kurbatu bat jotzea izanik helburua. Pieza batek toka edo txapa jotzen duenean kontatzen da tantoa (piezak txaparen aurka joaz eragindako soinuaz erraz egiaztatzen da hau), betiere piezak aurretik lurra jo ez badu.  Txanda bakoitzean jaurtikitako pieza kopurua aldakorra da tokiaren arabera (6-10) eta batzuetan piezak bi eskuak txandakatuz jaurtiki behar zirela eta txanpon arruntak jaurtikiz jokatzen zela ere jaso da.

XX. mendean zehar batez ere Gipuzkoan eta Nafarroako eta Bizkaiko herri batzuetan, hala nola Zaldibar eta Elorrio, jokatzen zen. Ohizko jokoa zen herriko jaietan. Hala ere, edozein egunetan maiz ikus zitekeen sagardotegietara inguratzen zen jendea tokan jokatzen ikustea. Gaur egun gehien bat herriko jaietara mugatzen da.

Toka jokalari trebea Manuel Matxain Aieteko donostiarra izan zen.

• Palanka jaurtiketa

Palanka-jaurtiketa antzinako kirol bat zen, Espainiako hainbat tokitan eta bereziki Hego Euskal Herrian eta Aragoin ezaguna.

Historia:

Barra jaurtiketa kirol ezaguna zen antzina baina gaur egun oso gutxi praktikatzen den kirola da. Euskal Herrian kirolik zabalduena izan zen, baina jaurtiketa olinpikoak (diskoa, mailua, pisua eta xabalina) zabaltzen zihoazen heinean, palanka-jaurtiketa desagertzen joan zen. Euskaldunak palanka erabiltzen zuten harrobietan lan tresna gisa.

• Estropadak

Estropada itsasontzien edo bestelako ontzien arteko lasterketa da.

Euskal Herrian eta besterik ez bada azaltzen, arraunketako herri kirola da, traineruekin egindakoa. Traineru kopuru batek, launakako txandatan banatuta, distantzia jakin batean elkarren arteko lasterketa moduko bat egiten du arraunlarien laguntzaz. Estropada irabazten duenak bandera bat jasotzen du saritzat. Ia herri kirol guztiak bezala, estropadak ere garai bateko eguneroko lanean (kasu honetan arrantzan) oinarritzen dira.

• Bola jokoa

Jatorria nekazaritza- edo itsaso-lanetako jardueretan ez duen herri kirol bakanetariko bat da. Jokoaren helburua da jaurtigai batekin (gehienetan bola esferikoak) itu batzuk (txirlo, birlo, pirla, pirle, birla, brila, txirla... deituak) eraistea, horretarako prestatutako ingurune batean (bolatoki, bolaleku, karrejo edo boladera). Jaurtigaia botatzen duen jokalariari bolari deritzo.

• Artzai txakurra

Artzain txakur batek artzainaren agindupean artalde bat zaindu eta gidatzeko duen trebezia neurtzen duen lehiaketa bat da. Euskal Herrian artzain-txakurren ohiko zeregina izan da artaldeak otso eta beste basapiztiengandik babestea; horretarako, mota berezi bateko txakurrak erabiltzen zituzten, artzakurrak edo artzanorak. Euskal Herrian zakur hauek bi arrazakoak ziren, nafar artzanorak Hegoaldean eta Pirinioetako mendiko zakurrak Iparraldean. Dena den, bi arraza oso antzekoak dira eta azken mendetan baino ez ziren bereizi.

XX. mendearen hasieratik, ordea, beste arraza zenbaitek ardiak gidatzeko zuten trebezia ikusita, artzainak txakurrak aldatzen hasi ziren. Txakur hauen ondorengoak dira egungo euskal artzain txakurrak beraien bi barietatekin: iletsua eta Gorbeiakoa. Dena den Euskal Herrian erabiliak izan dira baita ere Pirinioen inguruko beste zenbait txakur arrazak, denak elkarrengatik oso gertukoak hala ere. Esate baterako Landetako Labrit txakurrak zein Pirinio tar ardi txakurrak.

Euskal Herrian, artzain-txakurren lehenengo lehiaketa, artaldeak gidatzeko trebezia neurtzen zuena, 1955 urtean ospatu zen Oñatin, Katalunian eta beste herrialdeetan ospatzen ziren lehiaketen ereduari jarraiki. Geroztik, urtero ospatzen da irailaren erdialdean.

• Antzara jokoa

Euskal Herriko zenbait puntutan egiten den jokoa da. Helburua, oinetatik zintzilik dagoen antzara bati lepoa kentzea da.

Ahetze eta Urruñako auzoa den Oletan egiten da jaietan, eta Markina-Xemeinen, inauterietan.

Nahiz eta iraganean antzarak bizirik egon ohi zuren jokatzerako orduan, gaur egun, hilik egoten dira, animaliaren sufrimendua ekiditeko.

 

• Ahari jokoa

Euskal Herriko joko tradizionala, non bi artzaiek prestatutako ahari aurrez aurre jarri eta borrokari egiten dioten, apustu bat tarteko gehienetan. Jokoa zortzi kintze edo ekitalditan zehar burutzen da; ekitaldi horietan zehar irabazi-talka edo topekada gehien jo dituen ahari-jabeak irabazten du; kintze batean, ahari batek atzera egiten badu, jabeak aharia hartu eta berriz bestearen aurrean jartzeko aukera du. XX. mendearen bukaeratik, ahari-jokoak eztabaida bizia sortu zuen, animalien eskubideen aldeko eta jokoaren tradizioa aldezten dutenen artean. 2007 urtean, Eusko Jaurlaritzak Iurretako jaietan ospatzen ziren ahari-jokoak debekatu zituen.

• Harri zulaketa

Harri zulaketa denbora jakin baten harri batzuei zuloak egitean datzan herri kirola da. Kirolariek "harri-zulatzaileak" izena hartzen dute, gaztelaniaz barrenadores izanda.

Irabazlea zulo gehien egiten duen taldea izaten da. Kirolari batek zuloa egiten diharduen bitartean beste batek ura botatzen du zulora, hirugarrena atsedenean dagoelarik.

Kirol hau meategietan lan egiten zuten eran oinarrituta dago, izan ere harrietan lehergailuak sartu ahal izateko horrela aritzen baitziren.

Gaur egun, kirola hedatuta dago batez ere Bizkaiko mendebaldean, bereziki Meatzaldean baina baita Ibai-Ezkerraldean ere.

• Txinga eraman

Txinga eramatea pertsona batek plaza batean leku batetik bestera txinga bana eskuekin eramatean datzan herri kirola da. Normalean 28 metroko plaza batean jokatzen da. Distantzia horrek plaza edo iltze izena jasotzen du. Ez dago denbora mugarik eta txingak ez du lurra ukitu behar, bestela epaileak amaitutzat ematen baitu saioa. Txingak distantziarik luzeenean eramaten dituenak irabazten du.

•  Ingude altxaketa

Ingude altxatzea herri kirol bat da, Ipar Euskal Herrian tradizio handia duena.

Ingude burdinoletan erabiltzen zuten tresna izan zen. Errementariek ingudea bere bizkarrean eraman ohi zuten norabait lan egitera zihoazenean. Beraz, hain artean lehiaketa sortu zen. Hasieran ingude handiak mugitu arren, laster probetarako ingude txiki erabili zuten, ea nork altxaldi gehiago egiten zuen.

Arauzko ingudeak 18 kg. dauzka gizonentzat eta 10 emakumeentzat. Altxaldiak egiteko "U" itxura duen metalezko zutoin bat erabiltzen dute eta probak minutu bat eta hogeita hamar segundo dirau. Jose Lapatzaran bizkaitarrak errekorra du, ehun altxaldi egin ondoren.

• Orga jokoa

Joko honetan, atzeko aldetik hartuz eta gurpilek lurra jo gabe, orgari birak eman behar zaizkio. Gurtaga lurreko puntu jakin batean izango du lotua orgak.

• Zakua eraman

Zaku eramatea Euskal Herriko joko tradizionala da, zaku bat bizkar gainean distantzia mugatua ahalik eta azkarren egitea helburu duena. Jokoak garai bateko mugalarien lana irudikatzen du, non maiz zakua bizkarrean Guardia Zibilarengandik ihesi joan behar zuten. Lasterketa banaka nahiz taldeka, erreleboetan, egin daiteke. Gehienetan jokalari bakoitzak zeharkatu behar duen den distantzia 120 metrokoa da eta zakuka 80 eta 40 kilokoak izaten dira (gizonezko eta emakumezkoen lasterketetarako, hurrenik hurren).

 

• Soka tira

Sokatira herri kirol bat da. Partaide ezberdinek osatutako bi taldeak soka baten alde bietan jarrita, sokari bakoitzak bere aldera tira egin behar diete.

Kirolaren helburua adierazitako leku edo marka jakin batetik beste taldea pasaraztea da. Talde bakoitzean 8 pertsona izaten dira, euretariko batek taldea zuzentzen duelarik.

Pisuaren arabera proba ezberdinak egoten dira, talde bakoitzeko partaideen pisuaren gehiketa kontuan hartuta. 525, 560, 640 eta 720 kilogramotako kategoriak alde batetik, eta pisu librekoa bestetik.

   

• Olinpiar jokoak
  

Olinpiar Jokoetan lehiatu ziren arlo honetan 1900etik 1920ra.

• Trontza

Bi helduleku dituen trontza izeneko zerra motarekin egiten den herri kirola da. Lurretik 45 eta 50 zentimetro altuera artean dagoen etzandako enborra ebakitzean datza. Bi kirolari jarduten direnez, bien artean koordinatu behar dira trontzaren alde batetik edo bestetik tira egiteko.

Mozketaren ondorioz lortutako trontzak osorik atera behar dira epaileek hauek baliozkotzat emateko. Gizonezkoek guztira 22 ebakidura egin behar dituzte eta emakumezkoek berriz, 10. Lasterren ebakitzen duen bikotea da garailea.

Herri kirol hau Pirinioetako mendi-herrietan egiten da normalean.

Normalki neskek 10 mozketa egiten dute, baina mutilek 22.

• Lokotx bilketa

Euskal Herriko joko tradizionala da, tarteka eta ilara batean jarritako lokotx edo egurrezko zatiak banan banan hartu eta ilararen mutur batean dagoen saski batera ahalik eta denbora laburrenean sartzea helburua duena. Jokoa banaka nahiz taldeka joka daiteke, azken kasu honetan taldekide adina ilara eta saskiak jarriz.

• Lastoa botatzea

Euskal Herrian, Irlandan, Australian eta Eskozian tradizio handia duena da.

Proba honetan sarde bat erabiltzen duten jaurtitzailea baino altuago den barra baten gainetik botatzeko. Eskozian lastoa 16 librakoa (7 kilogramo inguru) izan ohi da. Bertan, altura jauziaren moduan, hiru saiakera dituzte barra gainditzeko eta gero eta altuago kokatzen dute barra kanporaketa bakoitzean.

Buruz edo bizkarrez botatzen da, laster labur bat, altxa eta bultan jauzi batean bota gure lastoa. Indar bezain koordinazio behar da joko horretan. 

• Lasto altxaketa

Lasto fardel bat denbora mugatuan eta garaiera jakin batera ahal den gehienetan jasotzean datzana.

Frogaren iraupena normalean bi minutukoa izaten da. Fardelak 45 kg izango du gizonentzat eta 30 kg emakumezkoentzat. Garaiera, berriz, gizonentzat 7 metrokoa eta emakumezkoentzat 5 metroko da. Altxaldia ontzat emateko fardela lotzen duen korapiloak txirrika jo behar du.

Lehenengo altxaldia sokatik indarrez tiratuz egiten da, ondorengoetan berriz gorputzaren pisua erabili ohi da kontrapisu moduan. Fardela erortzerakoan lurra ukitu baino metro batzuk aurretik soka heldu eta fardelaren erortze indarra erabiltzen da kirolaria gorantz eramateko. Lortutako garaieratik eta bere pisuaz baliatuz errazago suertatuko da fardela berriz altxatzea. Adi egon behar da eskuak ez erretzeko.

• Asto proba

Asto batek, probalariek gidatuta, probarri bat denbora jakin batean ahalik eta distantzia luzeenera eraman behar duen abere proba da. Idi-dema ez bezala, gehienetan asto bakar batek egiten du proba. Halaber, idi-deman baino askoz ere probarri arinagoak erabiltzen dira. Astoen arteko desberdintasunak kontuan hartzeagatik, batzuetan astoaren altuera batetik gora karga gehigarria gaineratu zaio probarriari. Idi-dema eta giza probaren aldean, arrakasta txikiagoa duen proba da eta bereziki Bizkaian jokatu izan da. Egun, bereziki ezagunak dira San Blas jaietan Busturia ospatzen diren asto probak.

• Idi probak

Idi-pare batek (bakan batzuetan idi kopurua handiagoa bada ere) 1.500 eta 4.500 kilogramo artekoprobarria izeneko harria probaleku edo plaza batean zehar denbora mugatu batean ahalik eta distantzia luzeena (iltze izeneko unitatetan neurtuta) helburu duen herri kirola da. Idiak gidatzen dituenari idi-probalari edo itzain deritzo.

Idi-demaren jatorria antzinean euskal baserritarrek lurra lantzeko eta garraiorako erabiltzen zuten idietan dago. Lan horietatik erronka eta apusturako jokoa sortu zen. Gaur egun idien erabilera mekanizazioaren ondorioz ia guztiz galdu den arren, oraindik ospatzen dira idi-demak Euskal Herriko herrietan, bereziki jaietan, erakustaldi moduan. Kantabria, Asturias eta Kanariar Uharteetan ere jokatzen da.

• Zaldi proba

Zaldi batek probarri bat denbora jakin batean ahalik eta distantzia luzeenera eraman behar duen abere proba da. Idi-demanez bezala. Asto proban 600 kilo inigurko probarriak izaten diren ibtartean, zaldi probetan probarri astunagoak, 900 kilo ingurukoak, erabiltzen dira. Bereziki Bizkaian ezaguna den den proba da: ezaguna da Berangon ospatzen den Jose Antonio Landa memoriala. Gipuzkoan, berriz, Joxe Astarbe memoriala ospatzen da 2010 urteaz geroztik Azkoitian.

2011 urteko Arriya filma zaldi-mando proba baten inguruan girotzen da.

• Giza proba

Giza proba herri kirol bat da, probarri izeneko harri astun bat denbora mugatu batean ahalik eta distantzia luzeenean garraiatzean datzana. Taldeka nahiz banaka jokatu daiteke eta harritik tiratzeko kirolaria kate batez harria lotzen duen gerriko bat jartzen du.

Atzerantz tiratuko da. Bidea plazan eta joan etorrian egiten da. Erreka harri borobilez egindako plazetan lehiatzen da normalean harriak ondo irrista daitezen. Gerria ahalik eta tinkoen mantentzea eta lan gehiena hankekin egitea ezinbestekoa da.

XXI. mendearen hasieran giza probaren modalitate berri bat garatu zen, sagar uzta jokoaren baitan, non kizkiaz bildutako sagarrak,zakuetan bildu ondoren, lera batera igo eta arrastaka eraman behar den tolareraino.